Endometrioza to choroba, która w ostatnich latach budzi spore zainteresowanie badaczy i klinicystów. Schorzenie to dotyka 10-15% kobiet w wieku rozrodczym, a u większości z nich pierwsze objawy pojawiają się już przed 20 rokiem życia. Powolny rozwój choroby oraz często niespecyficzne lub nietypowe objawy powodują jednak, że prawidłowe rozpoznanie endometriozy opóźnia się nawet o 6-8 lat od wystąpienia pierwszych objawów. Dowiedz się, jakie symptomy mogą zwrócić Twoją uwagę, jakie badania pomogą rozpoznać endometriozę i jakie istnieją opcje leczenia.

Z tego tekstu dowiesz się:

Czym jest endometrioza

Endometrioza – kobieca choroba narządów płciowych – do tej pory nie jest dostatecznie zbadana, przez co często niemożliwe jest jej efektywne leczenie. Choroba powoduje przede wszystkim niepłodność i obniżenie jakości życia chorych. Odpowiada za ok. 70% przypadków bólu odczuwanego w miednicy mniejszej, jest też częstą przyczyną nasilonego bólu związanego z miesiączką.

Na czym polega endometrioza? W jej przebiegu dochodzi do naciekania narządów miednicy mniejszej lub jamy brzusznej przez nieprawidłowo rozwijającą się tkankę endometrium, czyli nabłonka macicy, naturalnie występującego jedynie w jamie macicy. Ogniska poza tym organem nazywamy endometrium ektopowym. Nacieki mogą powodować powstawanie blizn i zrostów.

Zmiany lokalizują się najczęściej w otrzewnej – w okolicy jajników, jajowodów, więzadeł krzyżowo-macicznych, zatoce Douglasa oraz przegrodzie pochwowo-odbytniczej. Mogą się one umiejscawiać także w mięśniówce macicy (mówimy wtedy o adenomiozie) oraz na ścianach narządów takich, jak pęcherz moczowy, moczowody, jelita. Czasem spotykane są nacieki umiejscowione na nerwach miednicy, w okolicach pachwin czy w bliznach pooperacyjnych, np. po cesarskim cięciu. Rzadko stwierdza się także endometriozę pozaotrzewnową, która może dotyczyć nawet odległych narządów, jak mózg, gałka oczna, kości czy płuca.

Występowanie bólu niekoniecznie jest związane z lokalizacją endometriozy, jednak istnieje wyraźna zależność między dolegliwościami bólowymi a głębokością naciekania tkanek. W postaci endometriozy głęboko naciekającej (DIE) głębokość naciekania to często ponad 5-6 mm.

Endometrioza – przyczyny i rozwój choroby

Przyczyny endometriozy nie są jeszcze dokładnie poznane, istnieją jednak różne teorie wyjaśniające patogenezę tej choroby.

Najstarsza i najdokładniej zbadana teoria została sformułowana przez Sampsona. Autor ten wyjaśnił jej powstawanie tzw. teorią wstecznej menstruacji. Jego zdaniem fragmenty błony śluzowej macicy przedostają się wraz z krwią miesiączkową do jajowodów i dalej do jamy otrzewnej. Inne teorie to:

• bezpośrednie przemieszczanie się komórek endometrium podczas operacji ginekologicznych,
• przeniesienie komórek przez układ krwionośny do odległych narządów,
• metaplazja, czyli spontaniczne różnicowanie się komórek wyściółki otrzewnej w komórki endometrium.

We wszystkich tych mechanizmach dużą rolę odgrywać mogą dysfunkcje układu immunologicznego, który u kobiet z podatnością do endometriozy nie niszczy komórek endometrium znajdujących się poza jamą macicy. Duże znaczenie mają tu uwarunkowania genetyczne oraz narażenie na substancje chemiczne zaburzające funkcjonowanie układu hormonalnego.

Objawy endometriozy i jej przebieg

Kobiety cierpiące na endometriozę trafiają do ginekologa zazwyczaj z powodu silnych dolegliwości bólowych lub problemów z zajściem w ciążę. Około połowy kobiet z rozpoznaną endometriozą cierpi bowiem na niepłodność. 

W szczególności zwraca się uwagę na obniżoną jakość życia osób z endometriozą, na co wpływ ma towarzyszący im ból i dyskomfort. Choroba może przebiegać bezobjawowo, mogą występować również symptomy nietypowe, szczególnie jeśli nietypowa jest lokalizacja ognisk endometriozy lub schorzenie ma charakter długotrwały.

Endometrioza – objawy nietypowe

Nietypowe objawy endometriozy mogą obejmować różne symptomy, często niezwiązane bezpośrednio z dolegliwościami układu rozrodczego. Nietypowe objawy endometriozy to na przykład:

• symptomy ze strony układu pokarmowego (zaparcia, wzdęcia, nudności, wymioty, biegunka, refluks, nietolerancje pokarmowe);
• objawy ze strony układu moczowego (częste oddawanie moczu, ból przy oddawaniu moczu);
• zaostrzenie objawów alergii, zmiany skórne;
• osłabienie mięśni, drętwienie i mrowienie kończyn;
• ból pleców i nóg – endometrioza i ból pleców to częste połączenie; najczęściej występują bóle w dole pleców promieniujące do nóg oraz ból przypominający rwę kulszową;
• duszności i bóle w klatce piersiowej;
• ból w czasie aktywności fizycznej, szczególnie przy rozciąganiu, intensywnym wysiłku i podnoszeniu ciężarów.

U osób z długotrwałą, często nieskutecznie leczoną endometriozą mogą występować także stany depresyjne, lękowe, trudności z koncentracją i pamięcią. W licznych badaniach stwierdzono znacznie obniżoną jakość życia u osób chorych na endometriozę. Mówi się również o zależności endometrioza a zmęczenie, podczas choroby może bowiem występować długotrwałe, nieustępujące po odpoczynku wyczerpanie.

Jak rozpoznać endometriozę?

Pierwszym badaniem, jakie wykonuje ginekolog po przeprowadzeniu wywiadu z pacjentką, jest badanie ginekologiczne oraz USG dopochwowe. W badaniach tych można stwierdzić zmiany patologiczne w obrębie narządu płciowego, takie jak torbiele jajników (tzw. torbiele czekoladowe), utrwalone tyłozgięcie macicy, a także pogrubienie, skrócenie lub guzki więzadeł krzyżowo-macicznych.

W przypadku podejrzenia endometriozy lekarz przeprowadza diagnostykę różnicową. Schorzenia, które należy wykluczyć w pierwszej kolejności, to: zapalenie, torbiele i guzy przydatków, zapalenie wyrostka robaczkowego, schorzenia żołądkowo-jelitowe, schorzenia układu moczowego oraz przyczyny psychiatryczne. Czasami lekarz może zlecić wykonanie dodatkowych badań, np. rezonansu magnetycznego czy tomografii komputerowej.

Niestety, nie istnieją skuteczne badania laboratoryjne pozwalające na szybkie wykrycie choroby. W zaawansowanej jej postaci można stwierdzić podwyższone stężenie antygenu CA125, jednak ma on małe znaczenie diagnostyczne. Wciąż trwają badania nad odkryciem markerów endometriozy, które mogłyby być przydatne w rozpoznawaniu i monitorowaniu choroby.

W przypadku endometriozy diagnoza może być postawiona jedynie po wykonaniu badania histopatologicznego wycinków pobranych tkanek. Wycinki pobiera się najczęściej w trakcie zabiegu laparoskopowego, nierzadko wykonywanego z innych niż podejrzenie endometriozy przyczyn. W badaniu mikroskopowym stwierdza się komórki endometrium (komórki gruczołowe i zrąb).

Endometrioza – leczenie i łagodzenie objawów choroby

Choć za główny sposób terapii zaawansowanej choroby uznaje się leczenie zabiegowe, leczenie endometriozy w aptece jest możliwe w początkowych stadiach choroby. Stosuje się tu głównie doustne leki antykoncepcyjne.

Farmakoterapia endometriozy

Podstawą farmakoterapii w endometriozie jest terapia hormonalna – zazwyczaj w leczeniu pierwszego rzutu stosuje się dwuskładnikowe tabletki antykoncepcyjne (DTA) lub progestageny. Lekarz dobiera odpowiedni preparat i decyduje, jaki schemat podawania leków będzie najlepszy w konkretnym przypadku.

Stwierdzono, że skuteczność tego typu farmaceutyków w zwalczaniu bólu endometrialnego może być wyższa niż skuteczność leków przeciwbólowych, takich jak ibuprofen czy paracetamol (które można, w razie potrzeby, stosować uzupełniająco). Terapia hormonalna nie tylko obniża dolegliwości bólowe, ale też znacząco zmniejsza ryzyko raka jajnika, które u osób cierpiących na endometriozę jest podwyższone.

Jako leczenie drugiego rzutu proponowane są leki takie, jak analogi i antagoniści GnRH oraz systemy wewnątrzmaciczne uwalniające progestagen. Badana jest skuteczność również innych leków, jak inhibitory aromatazy czy leki immunomodulujące.

Leczenie chirurgiczne endometriozy

W bardziej zaawansowanych przypadkach stosuje się leczenie chirurgiczne, polegające najczęściej na laparoskopowym usunięciu patologicznych zmian i odtworzeniu prawidłowych warunków anatomicznych miednicy mniejszej, a w skrajnych przypadkach – usunięciu macicy.

Celem leczenia jest nie tylko usunięcie lub złagodzenie bólu, ale też zmniejszenie częstości nawrotów objawów i przedłużenie objawów bez bólu. Leczenie chirurgiczne stosuje się więc często w skojarzeniu z leczeniem hormonalnym – włączenie farmakoterapii po zabiegu może bowiem znacząco przyczynić się do osiągnięcia tych celów. W przypadku współistniejącej niepłodności konieczne może być także wdrożenie technik rozrodu wspomaganego medycznie.

Endometrioza a dieta – wspomaganie leczenia

Odpowiednia dieta w endometriozie może pomóc w zmniejszeniu dolegliwości bólowych. Zasady żywienia osób z endometriozą przedstawiane w piśmiennictwie obejmują takie zalecenia, jak:

• urozmaicona dieta bogata w owoce i warzywa, o niskim IQ;
• regularność posiłków i odpowiednie nawadnianie;
• unikanie alkoholu, produktów wysokoprzetworzonych, czerwonego mięsa i drobiu;
• jeśli są dobrze tolerowane, można spożywać nabiał (o obniżonej zawartości tłuszczu) oraz gluten;
• dieta powinna być bogata w produkty takie, jak: warzywa (szczególnie zielone), owoce (szczególnie cytrusy), orzechy, kakao, zielona herbata, zioła i przyprawy – żywność ta zawiera substancje o udowodnionym działaniu hamującym rozwój endometriozy, jak: witamina C, N-acetylocysteina, kwercetyna, resweratrol czy sulforafan.

Istnieją również suplementy na endometriozę, które mogą wspomóc leczenie choroby. W szczególności literatura wspomina o kwasach omega-3 i witaminie D, których suplementacja może zmniejszać wzrost implantów endometrium i redukować ból oraz stan zapalny. Istnieje również coraz więcej doniesień na temat pozytywnych skutków zastosowania kannabinoidów w leczeniu endometriozy. Duży nacisk kładzie się także na alternatywne metody walki z bólem, jak fizjoterapia, akupunktura czy terapia psychologiczna.

Endometrioza to choroba przewlekła, która – często niezdiagnozowana i nieleczona – trwa latami. Może powodować nietypowe objawy, które często sugerują inne schorzenia. Nasilony ból i dyskomfort wpływają znacznie na obniżenie jakości życia pacjentek. Zwrócenie uwagi na niepokojące symptomy, wczesna diagnoza i leczenie mogą ograniczyć progresję choroby i jej wpływ na codzienne samopoczucie. Przeszkodą mogą być niedostatecznie rozwinięte proste i skuteczne metody wykrywania, terapii i monitorowania endometriozy.

---

Źródła:

1. P. Kamiński, 2020: „Zastosowanie ultraniskodawkowej dwuskładnikowej tabletki antykoncepcyjnej u pacjentek z endometriozą”. Forum Położnictwa i Ginekologii, nr 51, s. 1-5
2. K. Szyłło, J. Górski, 2011: „Endometrioza – rozpoznanie, leczenie według współczesnych rekomendacji”. Przegląd Menopauzalny 2011; 6: 464-468
3. M.I. Wyderka, D. Zalewska, E. Szeląg, 2011: „Endometrioza a jakość życia”. Pielęgniarstwo Polskie 4(42), 199-206, 2011
4. W. Klisz, 2024: „Dieta w endometriozie. Aktualne zasady żywienia i suplementacji”

---